Dorothea Lange – dokumentalistka Wielkiego Kryzysu

Dorothea Lange (1895-1965) to jedna z najbardziej wpływowych fotografek w historii amerykańskiej fotografii dokumentalnej. Jej przejmujące, pełne empatii zdjęcia z okresu Wielkiego Kryzysu i czasów Dust Bowl nie tylko dokumentują trudny rozdział w historii Stanów Zjednoczonych, ale również zdefiniowały na nowo rolę fotografii jako narzędzia zmiany społecznej. Jej ikoniczne zdjęcie „Migrant Mother” (Matka-migrantka) stało się symbolem ludzkiego cierpienia i odporności w obliczu ekonomicznego kataklizmu, a jej ponadczasowe prace nadal kształtują nasze rozumienie fotografii dokumentalnej.

Wczesne lata i wpływ polio

Dorothea Lange urodziła się jako Dorothea Margaretta Nutzhorn 26 maja 1895 roku w Hoboken w stanie New Jersey. Jej życie zostało naznaczone przez dwa kluczowe wydarzenia z dzieciństwa: zachorowanie na polio w wieku siedmiu lat, które pozostawiło ją z trwałym kalectwem (kulała przez całe życie) oraz porzucenie rodziny przez ojca, gdy miała dwanaście lat. Te doświadczenia ukształtowały jej wrażliwość i zdolność dostrzegania cierpienia innych.

Jak sama później stwierdziła: „Myślę, że to właśnie chodziło o to, że byłam fizycznie okaleczona, i to dało mi wykształcenie. Musiałam akceptować to kalectwo, i być może to właśnie rozwinęło we mnie większą wrażliwość na fizyczną rzeczywistość, nie wiem. Ale na pewno wczesne doświadczenia miały wpływ na to, jak później patrzyłam na świat”.

Po ukończeniu szkoły średniej, Lange zdecydowała, że zostanie fotografką, mimo że nigdy wcześniej nie trzymała aparatu w rękach. Studiowała fotografię w Nowym Jorku u Clarence’a H. White’a, znanego fotografa i członka ruchu Foto-Secesji. Po zakończeniu nauki, w 1918 roku, wyjechała do San Francisco, gdzie otworzyła odnoszące sukcesy studio portretowe, fotografując zamożnych mieszkańców miasta.

Od portretów elit do dokumentowania biedy

Punktem zwrotnym w karierze Lange był rok 1932, gdy z okna swojego prestiżowego studia zobaczyła pierwsze oznaki Wielkiego Kryzysu – bezdomnych i bezrobotnych ludzi na ulicach San Francisco. Zdecydowała się wyjść ze studia i zaczęła fotografować to, co widziała. Jej pierwsze zdjęcie z tego okresu, „White Angel Breadline” (Kolejka po chleb u Białego Anioła), przedstawiające samotnego mężczyznę odwróconego plecami do tłumu w kolejce po darmową żywność, zwróciło uwagę lokalnej społeczności i zapoczątkowało jej transformację z portrecistki elit w dokumentalistkę ludzkiego cierpienia.

W 1935 roku Lange rozwiodła się ze swoim pierwszym mężem, Maynarda Dixona, i poślubiła ekonomistę Paula Schustera Taylora. Razem zaczęli dokumentować migrację robotników rolnych z Dust Bowl – regionu dotkniętego klęską ekologiczną, obejmującego stany Oklahoma, Teksas, Nowy Meksyk, Kolorado i Kansas – do Kalifornii. Taylor przeprowadzał wywiady i zbierał dane ekonomiczne, podczas gdy Lange fotografowała ludzi i ich warunki życia. Ta współpraca zaowocowała przełomowym albumem „An American Exodus: A Record of Human Erosion”.

Farm Security Administration i „Migrant Mother”

W 1935 roku Lange została zatrudniona przez Rexforda Tugwella w Resettlement Administration (później przemianowana na Farm Security Administration, FSA), agencji rządowej utworzonej w ramach Nowego Ładu Roosevelta. Wraz z innymi wybitnymi fotografami, takimi jak Walker Evans, Arthur Rothstein i Ben Shahn, Lange dokumentowała warunki życia amerykańskich farmerów dotkniętych kryzysem gospodarczym i klęskami naturalnymi.

To właśnie podczas pracy dla FSA, w lutym 1936 roku, Lange stworzyła swoje najsłynniejsze zdjęcie, powszechnie znane jako „Migrant Mother”. Wracając z wyczerpującej sesji fotograficznej, zauważyła znak obozowiska zbieraczy grochu w Nipomo w Kalifornii. Choć była zmęczona i chciała jak najszybciej wrócić do domu, coś kazało jej zawrócić. W obozie dostrzegła kobietę z dziećmi siedzącą w prowizorycznym namiocie.

W ciągu zaledwie 10 minut Lange zrobiła sześć zdjęć, zbliżając się coraz bardziej do kobiety. Ostatnie z nich, pokazujące 32-letnią Florence Owens Thompson z zatroskanym spojrzeniem i dwójką dzieci wtulających twarze w jej ramiona, stało się jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów Wielkiego Kryzysu, a także jednym z najbardziej ikonicznych zdjęć w historii fotografii.

Lange zapisała tylko skąpe informacje o kobiecie – że była 32-letnią matką siedmiorga dzieci, która przetrwała jedząc zamarznięte warzywa z okolicznych pól i ptaki, które zabijały jej dzieci. Dopiero w latach 70., po śmierci Lange, tożsamość kobiety została ujawniona jako Florence Owens Thompson, migrantka pochodzenia czirokeskiego.

Zdjęcie „Migrant Mother” zostało opublikowane w gazecie „San Francisco News” 11 marca 1936 roku, wywołując natychmiastową reakcję opinii publicznej. Rząd federalny wysłał 20 000 funtów żywności do Nipomo, ale gdy dotarła, Thompson i jej rodzina już tam nie byli.

Dokumentowanie internowania Amerykanów japońskiego pochodzenia

Po ataku na Pearl Harbor w 1941 roku, Lange została zatrudniona przez War Relocation Authority, aby dokumentować proces przymusowego przesiedlania Amerykanów japońskiego pochodzenia do obozów internowania. Przez wiele miesięcy fotografowała różne aspekty tego tragicznego rozdziału amerykańskiej historii – od początkowych ogłoszeń o ewakuacji, przez proces rejestracji, pakowania dobytku i transportu, aż po życie codzienne w obozach.

Jej zdjęcia były tak szczere i tak wyraźnie pokazywały niesprawiedliwość tej akcji, że wojsko ocenzurowało większość z nich, a same fotografie zostały utajnione aż do końca wojny. Dopiero w 2006 roku pełna kolekcja została pokazana na wystawie „Impounded: Dorothea Lange and the Censored Images of Japanese American Internment”.

Praca nad tym projektem głęboko dotknęła Lange, która uważała, że internowanie było głęboko niesprawiedliwe i niemożliwe do obrony. Jej fotografie z tego okresu są dowodem jej głębokiego humanizmu i zaangażowania w dokumentowanie niesprawiedliwości społecznej, nawet gdy temat był politycznie drażliwy.

Styl fotograficzny i podejście do dokumentu

Styl fotograficzny Lange charakteryzował się kilkoma wyróżniającymi cechami:

1. Głęboki humanizm i empatia – Lange miała niezwykłą zdolność zbliżania się do swoich bohaterów, zyskiwania ich zaufania i ukazywania ich godności nawet w najtrudniejszych warunkach.
2. Bezpośredniość i prostota – jej zdjęcia są pozbawione zbędnych elementów czy efektów specjalnych. Koncentrują się na ludziach i ich doświadczeniach, ze szczególnym uwzględnieniem twarzy i rąk, które Lange uważała za najbardziej wymowne części ciała.
3. Kontekst i szczegóły – choć często wykonywała zbliżenia twarzy, Lange dbała również o ukazanie kontekstu życia swoich bohaterów poprzez dokumentowanie ich otoczenia, narzędzi pracy, ubrań i przedmiotów codziennego użytku.
4. Wizualna narracja – jej zdjęcia często tworzą sekwencje, które razem opowiadają historię społeczności czy rodziny, pokazując różne aspekty ich doświadczenia.

Lange wyróżniało również szczególne podejście do pracy w terenie. Zamiast zachowywać dystans i obiektywizm, aktywnie angażowała się w życie fotografowanych osób. Spędzała z nimi czas, słuchała ich historii, jadła z nimi posiłki. Jej zdjęciom często towarzyszyły obszerne notatki, cytaty i obserwacje, które stanowiły integralną część jej dokumentalnej praktyki.

W odróżnieniu od wielu fotografów jej czasów, Lange nie dążyła do egzotyzacji czy romantyzowania biedy. Jej podejście było zakorzenione w głębokim szacunku dla ludzkiej godności i przekonaniu, że fotografia powinna służyć jako narzędzie zmiany społecznej.

Późniejsze lata i dziedzictwo

Po II wojnie światowej Lange współpracowała z magazynem „Life”, dokumentując życie w różnych społecznościach Ameryki. W latach 50. razem z drugim mężem pracowała nad serią fotoreportaży o życiu wiejskim w Irlandii, a później dokumentowała zmiany społeczne w krajach rozwijających się, w tym w Egipcie, Korei i Wietnamie.

W 1952 roku Lange była współzałożycielką wpływowego magazynu fotograficznego „Aperture”, który do dziś pozostaje jednym z najważniejszych forów dyskusji o fotografii artystycznej i dokumentalnej.

W ostatnich latach życia, mimo pogarszającego się zdrowia (cierpiała na raka przełyku), Lange pracowała nad przygotowaniem retrospektywy swojej twórczości w Museum of Modern Art w Nowym Jorku. Niestety, zmarła 11 października 1965 roku, na trzy miesiące przed otwarciem wystawy.

Dziedzictwo Lange jest wielowymiarowe i trwałe. Jej wkład w fotografię dokumentalną obejmuje:

1. Definiowanie fotografii społecznej – Lange, wraz z innymi fotografami FSA, stworzyła model fotografii zaangażowanej społecznie, która dąży nie tylko do dokumentowania rzeczywistości, ale również do inspirowania zmiany.
2. Humanizacja problemów społecznych – jej zdjęcia przełożyły abstrakcyjne problemy ekonomiczne i polityczne na ludzkie historie, z którymi widzowie mogli się utożsamić emocjonalnie.
3. Rozszerzenie granic fotoreportażu – łącząc obrazy z obszernymi podpisami i kontekstem, Lange stworzyła bardziej kompleksowy model dokumentu fotograficznego.
4. Wpływ na politykę publiczną – jej fotografie nie tylko dokumentowały problemy, ale bezpośrednio przyczyniały się do działań politycznych mających na celu ich rozwiązanie, jak w przypadku natychmiastowej pomocy wysłanej po publikacji „Migrant Mother”.

W 2003 roku Biblioteka Kongresu USA ogłosiła, że negatyw „Migrant Mother” został dodany do Narodowego Rejestru Stanów Zjednoczonych jako jeden z kulturowo, historycznie i estetycznie najważniejszych amerykańskich dokumentów. Prace Lange znajdują się w najważniejszych kolekcjach muzealnych na całym świecie, a jej wpływ na fotografię dokumentalną i społeczną pozostaje niezaprzeczalny.

W 2008 roku Kalifornia ustanowiła 22 maja (dzień urodzin Lange) „Dniem Dorothei Lange”, uznając jej wkład w dokumentowanie historii stanu i kraju.

Kontrowersje i dyskusje

Mimo niekwestionowanego wpływu i znaczenia prac Lange, jej twórczość nie jest wolna od kontrowersji i dyskusji etycznych:

1. Manipulacja i inscenizacja – niektóre z jej zdjęć, w tym „Migrant Mother”, były w pewnym stopniu aranżowane. Lange poprosiła Florence Thompson o zmianę pozycji i przywołanie dzieci. Ponadto, usunęła kciuk jednej z córek Thompson z prawego dolnego rogu kadru podczas wywoływania zdjęcia, co rodzi pytania o granice ingerencji w dokument fotograficzny.
2. Relacja władzy – jako relatywnie uprzywilejowana biała kobieta fotografująca ludzi w trudnej sytuacji ekonomicznej, Lange funkcjonowała w złożonej sieci relacji władzy i przywileju, co skłania współczesnych badaczy do krytycznej analizy jej pracy.
3. Kontekst i podpisy – choć Lange była znana z dokładnego dokumentowania kontekstu swoich zdjęć, czasem informacje towarzyszące jej fotografiom były niepełne lub nieścisłe, jak w przypadku „Migrant Mother”, gdzie Thompson została błędnie opisana jako groszkowiczka, podczas gdy w rzeczywistości była zbieraczką buraków cukrowych.

Te dyskusje nie umniejszają wartości pracy Lange, ale raczej wzbogacają nasze rozumienie złożoności fotografii dokumentalnej jako praktyki społecznej i artystycznej.

Praktyczne lekcje dla współczesnych fotografów

Z bogatego doświadczenia Lange współcześni fotografowie mogą wyciągnąć wiele cennych lekcji:

1. Zaangażowanie i empatia – Lange pokazała, jak ważne jest budowanie relacji z fotografowanymi osobami i prawdziwe zainteresowanie ich historiami.
2. Kontekst i badania – jej praktyka łączenia fotografii z obszernymi notatkami i wywiadami pokazuje wartość głębokiego zrozumienia kontekstu dokumentowanych zjawisk.
3. Prostota i bezpośredniość – siła jej zdjęć wynika często z ich wizualnej prostoty i koncentracji na najważniejszych elementach kadru.
4. Cel społeczny – Lange używała fotografii jako narzędzia zmiany społecznej, co przypomina o potencjale medium do wykraczania poza estetykę i wpływania na rzeczywistość.
5. Wytrwałość i determinacja – mimo fizycznego bólu spowodowanego polio i innymi problemami zdrowotnymi, Lange niestrudzenie pracowała w często trudnych warunkach, kierowana przekonaniem o wadze swojej misji.

Podsumowanie

Dorothea Lange, poprzez swoją głęboko humanistyczną fotografię, nie tylko udokumentowała jeden z najtrudniejszych okresów w historii Stanów Zjednoczonych, ale również zmieniła sposób, w jaki postrzegamy rolę fotografii w społeczeństwie. Jej zdjęcia, pełne empatii i szacunku dla ludzkiej godności, przekształciły abstrakcyjne problemy ekonomiczne i polityczne w poruszające, osobiste historie, z którymi widzowie mogli się emocjonalnie połączyć.

W erze cyfrowej, gdy obrazy są wszechobecne i często konsumowane bez głębszej refleksji, praca Lange przypomina nam o sile uważnie skomponowanej, zaangażowanej fotografii, która może nie tylko dokumentować rzeczywistość, ale również inspirować do działania i zmiany. Jej dziedzictwo żyje zarówno w instytucjonalnym uznaniu jej prac, jak i w codziennej praktyce niezliczonych fotografów, którzy, podobnie jak ona, używają swoich aparatów jako narzędzi społecznego zaangażowania i świadectwa.