Helmut Newton i prowokacja w fotografii mody

Helmut Newton (1920-2004), nazywany często „Królem Perwersji” lub „Prowokacyjnym Mistrzem”, był jednym z najbardziej wpływowych i kontrowersyjnych fotografów mody XX wieku. Jego charakterystyczne, odważne, często szokujące zdjęcia łączyły glamour z erotyzmem, fantazją z rzeczywistością, tworząc nowy, prowokacyjny język wizualny, który na zawsze zmienił estetykę fotografii modowej i reklamowej. Newton przekraczał granice konwencji, kwestionował tabu i tworzył obrazy, które wywoływały zarówno podziw, jak i oburzenie.

Od berlińskiego uchodźcy do międzynarodowej sławy

Helmut Neustädter urodził się w 1920 roku w Berlinie w zamożnej żydowskiej rodzinie. Już w młodości fascynowała go fotografia – jako 12-latek kupił swój pierwszy aparat i zaczął eksperymentować z medium, które miało stać się jego życiową pasją. W 1936 roku rozpoczął praktykę u znanej berlińskiej fotografki Yvy, specjalizującej się w aktach i modzie.

Rosnący antysemityzm w nazistowskich Niemczech zmusił go do emigracji w 1938 roku. Po krótkim pobycie w Singapurze osiadł w Australii, gdzie zmienił nazwisko na Newton, służył w australijskiej armii, a następnie otworzył studio fotograficzne w Melbourne. Tam poznał swoją przyszłą żonę i muzę, aktorkę June Browne (znaną później jako fotografka Alice Springs), która stała się jego najbliższą współpracowniczką i powierniczką przez ponad 50 lat.

Prawdziwa międzynarodowa kariera Newtona rozpoczęła się w latach 60., kiedy przeniósł się do Paryża i zaczął pracować dla francuskich, brytyjskich i amerykańskich edycji magazynu „Vogue”. To właśnie na łamach „Vogue” stworzył swoje najbardziej charakterystyczne i prowokacyjne obrazy, które zyskały mu przydomek „King of Kink” (Król Perwersji).

„White Women”, „Sleepless Nights”, „Big Nudes” – trylogia, która zdefiniowała styl

W latach 70. Newton opublikował trzy przełomowe albumy fotograficzne, które ustanowiły jego pozycję jako jednego z najważniejszych fotografów epoki i zdefiniowały jego charakterystyczny styl: „White Women” (1976), „Sleepless Nights” (1978) i „Big Nudes” (1981).

„White Women” wprowadził świat w erotyczne, często surrealistyczne wizje Newtona – kobiety silne, dominujące, pokazane w kontekstach łączących luksus z seksualnością. „Sleepless Nights” poszedł o krok dalej, wprowadzając bardziej voyeurystyczne ujęcia i elementy sadomasochistyczne. Wreszcie „Big Nudes” – prawdopodobnie najbardziej znana seria Newtona – przedstawiała modelki w naturalnym rozmiarze, sfotografowane frontalnie, nagie, na neutralnym tle, w pozach inspirowanych policyjnymi zdjęciami identyfikacyjnymi terrorystów z grupy Baader-Meinhof.

Ta trylogia ustanowiła charakterystyczne elementy stylu Newtona: łączenie nagości z elementami ubioru, takimi jak buty na wysokim obcasie czy biżuteria; konfrontacyjne, pewne siebie pozy modelek; wprowadzanie narracji, często o podtekście erotycznym lub zagrożenia; wykorzystanie luksusowych, dekadenckich lokalizacji; wyraźne odniesienia do fetyszyzmu i BDSM.

Prowokacja jako strategia – przełamywanie tabu w fotografii mody

Najważniejszym elementem twórczości Newtona była prowokacja, rozumiana jako świadoma strategia artystyczna. Newton przełamywał kolejne tabu świata mody, wprowadzając elementy, które wcześniej były zarezerwowane dla fotografii erotycznej: nagość, fetyszyzm, homoerotyzm, voyeuryzm, sugestie przemocy czy dominacji.

Jego zdjęcia odwracały tradycyjne role płciowe – kobiety w jego ujęciach były dominujące, agresywne, świadome swojej seksualności i władzy. Mężczyźni, jeśli pojawiali się w kadrze, często znajdowali się w pozycji podporządkowanej. Ta zamiana ról była szczególnie widoczna w serii „Domestic Nudes”, gdzie nagie lub półnagie modelki wykonywały tradycyjnie męskie czynności, takie jak naprawianie samochodu czy majsterkowanie.

Newton wprowadził również do fotografii mody motyw sobowtóra lub doppelgängera, fotografując często tę samą modelkę w dwóch wersjach: ubranej i nagiej, w identycznych pozach. Te zestawienia podkreślały napięcie między publicznym a prywatnym, między społeczną rolą a ukrytymi pragnieniami.

Estetyka luksusu i dekadencji

Charakterystycznym elementem stylu Newtona była estetyka luksusu i dekadencji. Jego zdjęcia były często realizowane w luksusowych hotelach, willach czy apartamentach, z rekwizytami sygnalizującymi bogactwo i ekskluzywność. Modelki Newtona były zwykle wysokie, szczupłe, o chłodnej, nieco androgynicznej urodzie, ubrane w designerskie kreacje lub luksusową bieliznę.

Ta estetyka odzwierciedlała fascynację Newtona światem bogactwa, władzy i tajemnych pragnień elit. Inspirował się zarówno filmami noir lat 40., jak i dekadencją Berlina z czasów Republiki Weimarskiej, tworząc obrazy, które były jednocześnie nostalgiczne i szokująco współczesne.

Ważnym aspektem jego stylu było mistrzowskie operowanie światłem – Newton często używał ostrego, kontrastowego oświetlenia, tworzącego dramatyczne cienie i wydobywającego fakturę skóry, tkanin czy biżuterii. Preferował pracę z naturalnym światłem lub jego imitacją, unikając zbyt studiowego, płaskiego oświetlenia.

Technika pracy i relacje z modelkami

Newton pracował głównie aparatami średnioformatowymi, takimi jak Rolleiflex, choć w późniejszych latach korzystał również z małoobrazkowych Leicach. W przeciwieństwie do wielu fotografów mody, preferował pracę z minimalnym zespołem, często będąc jedynym fotografem na planie, bez asystentów. Nie lubił studyjnych sesji, preferując lokalizacje zewnętrzne lub charakterystyczne wnętrza.

Jego relacje z modelkami były złożone i często stanowiły przedmiot kontrowersji. Z jednej strony, wymagał od nich całkowitego profesjonalizmu i pewności siebie, z drugiej – stawiał je w sytuacjach, które mogły być postrzegane jako uprzedmiotawiające czy wręcz upokarzające. Wiele modelek, takich jak Nadja Auermann, Claudia Schiffer czy Monica Bellucci, uważało jednak pracę z Newtonem za wyzwalające doświadczenie, podkreślając, że pozwalał im eksplorować aspekty ich osobowości i seksualności, które były tłumione przez bardziej konwencjonalnych fotografów.

Jak sam mówił: „Moje kobiety są zawsze silne, czasem wręcz agresywne. Nienawidzę ofiar. Nie wierzę, że bycie ofiarą jest dobrą sytuacją dla kobiety”.

„Sumo” – monumentalne podsumowanie kariery

W 1999 roku wydawnictwo Taschen opublikowało monumentalny album „Sumo” – największą dotychczas wydaną książkę fotograficzną, ważącą ponad 35 kilogramów, zawierającą retrospektywny wybór prac Newtona. Każdy z 10 000 egzemplarzy był podpisany przez artystę i sprzedawany wraz ze specjalnie zaprojektowanym przez Philippe’a Starcka stolikiem.

„Sumo” stanowiło triumfalne podsumowanie kariery Newtona i symboliczne potwierdzenie jego pozycji w świecie fotografii i sztuki. Album ten, sprzedawany początkowo za 1500 dolarów, stał się obiektem kolekcjonerskim – egzemplarz numer 1, podpisany przez dziesiątki celebrytów sportretowanych przez Newtona, został sprzedany na aukcji za 430 000 dolarów, ustanawiając rekord cenowy dla książki fotograficznej.

Kontrowersje i krytyka feministyczna

Twórczość Newtona od zawsze wywoływała kontrowersje i polaryzowała opinię publiczną. Był oskarżany o mizoginię, uprzedmiotowienie kobiet, propagowanie szkodliwych stereotypów płciowych i estetyzację przemocy. Szczególnie ostra krytyka płynęła ze strony niektórych środowisk feministycznych, które widziały w jego pracach wyraz męskiej dominacji i seksistowskiej wyobraźni.

Najbardziej znaną krytyką był incydent z 1993 roku, gdy feministyczna grupa „Big Bethel” zaatakowała wystawę Newtona w Paryżu, oblewając jego zdjęcia czerwoną farbą i oskarżając go o pornografię i przemoc wobec kobiet.

Sam Newton odpierał te zarzuty, podkreślając, że kobiety w jego zdjęciach są zawsze silne i dominujące, nigdy ofiary. Twierdził także, że jego prace są fantazją, prowokacją, grą z konwencjami, a nie dosłownym postulatem społecznym. Jak powiedział w wywiadzie: „Nie jestem socjologiem, jestem fotografem. Moje zdjęcia są fabułami, nie dokumentami”.

Co interesujące, wiele prominentnych feministek, takich jak Catherine Deneuve czy Charlotte Rampling, które były portretowane przez Newtona, broniło jego prac jako złożonych, ironicznych i ostatecznie wzmacniających kobiety przez pokazanie ich seksualnej siły.

Wpływ na fotografię mody i kulturę wizualną

Wpływ Newtona na fotografię mody i szerszą kulturę wizualną jest trudny do przecenienia:

1. Seksualizacja mody – Newton jako jeden z pierwszych wprowadził otwarcie erotyczne treści do głównego nurtu fotografii modowej, zacierając granicę między reklamą, sztuką a erotyką.
2. Nowy obraz kobiecości – stworzył wizerunek kobiety silnej, dominującej, seksualnie wyzwolonej, który stał się alternatywą zarówno dla tradycyjnego, uległego ideału kobiecości, jak i dla aseksualnego wizerunku promowanego przez niektóre nurty feminizmu.
3. Estetyka luksusu – jego obrazy luksusowego życia, dekadencji i ekskluzywności wpłynęły na sposób, w jaki marki premium komunikują swój wizerunek.
4. Narracja w fotografii mody – Newton wprowadził do fotografii modowej elementy narracyjne, tworząc zdjęcia, które opowiadały historie, sugerowały dramaty, pozostawiały widza z pytaniami.

Jego estetyka jest widoczna w pracach takich fotografów jak Steven Meisel, Mario Testino, Ellen von Unwerth czy Greg Kadel, a także w teledyskach, reklamach i filmach.

Późniejsza kariera i dziedzictwo

W ostatnich latach życia Newton mieszkał głównie między Monte Carlo a Los Angeles, kontynuując pracę dla magazynów modowych i realizując własne projekty artystyczne. Zmarł 23 stycznia 2004 roku w wyniku wypadku samochodowego w Los Angeles, w wieku 83 lat.

Jego dziedzictwo jest pielęgnowane przez Fundację Helmuta Newtona w Berlinie, założoną przez jego żonę June. Fundacja organizuje wystawy, publikuje książki i zarządza archiwum artysty. Muzeum Fotografii w Berlinie (Museum für Fotografie) posiada stałą galerię poświęconą pracom Newtona.

Wartość jego prac na rynku sztuki stale rośnie – pojedyncze odbitki z najbardziej znanych serii osiągają ceny sięgające setek tysięcy dolarów. W 2023 roku portret Charlotte Rampling („Naked Charlotte Rampling at the Hotel Nord Pinus II”) został sprzedany na aukcji za rekordową kwotę 1,8 miliona dolarów.

Praktyczne lekcje od mistrza prowokacji

Z twórczości Newtona współcześni fotografowie mogą wyciągnąć wiele cennych lekcji:

1. Rozwijanie osobistej wizji – Newton nigdy nie podążał za trendami, konsekwentnie rozwijał własną, wyrazistą estetykę, nawet gdy spotykała się z krytyką.
2. Narracja w fotografii – jego zdjęcia zawsze opowiadały historie, sugerowały wydarzenia przed i po uchwyconym momencie, co nadawało im głębię.
3. Praca ze światłem naturalnym – Newton preferował naturalne światło lub jego imitację, unikając zbyt studiowego oświetlenia, co nadawało jego zdjęciom realizm i autentyczność.
4. Przełamywanie konwencji – jego kariera pokazuje wartość świadomego kwestionowania ustalonych norm i odkrywania nowych terytoriów wizualnych.
5. Przygotowanie i precyzja – mimo pozornej spontaniczności, zdjęcia Newtona były dokładnie zaplanowane i przygotowane, każdy element kadru miał swoje znaczenie.

Podsumowanie

Helmut Newton był fotografem, który swoją odważną wizją i bezkompromisową estetyką na zawsze zmienił oblicze fotografii modowej. Łącząc erotyzm z elegancją, prowokację z mistrzostwem technicznym, stworzył styl, który pozostaje natychmiast rozpoznawalny i wpływowy.

Jego prace do dziś wywołują dyskusje o granicach sztuki, reprezentacji kobiecości, relacji między seksualnością a władzą. W erze post #MeToo niektóre aspekty jego twórczości mogą wydawać się problematyczne, ale nie można zaprzeczyć jego artystycznej odwadze i wizjonerskiemu podejściu do medium fotografii.

Niezależnie od kontrowersji, dziedzictwo Newtona pozostaje żywe w pracach niezliczonych fotografów, którzy czerpią inspirację z jego odważnej estetyki, mistrzostwa technicznego i zdolności do tworzenia obrazów, które nie tylko pokazują modę, ale prowokują, intrygują i pozostają w pamięci.

W następnym artykule z serii „Historia – Mistrzowie” przyjrzymy się twórczości Steve’a McCurry’ego i jego ikonicznej „Afgańskiej dziewczynie”, która stała się jednym z najbardziej rozpoznawalnych zdjęć na świecie, symbolizując siłę fotografii dokumentalnej w ukazywaniu ludzkiego ducha w najcięższych okolicznościach.