Pierwsze kolorowe fotografie – pionierskie techniki Autochrome braci Lumière

Wiele osób zna braci Lumière jako pionierów kina, ale ich wkład w historię fotografii kolorowej jest równie rewolucyjny, choć często mniej doceniany. Na początku XX wieku Auguste i Louis Lumière stworzyli Autochrome Lumière – pierwszą komercyjnie udaną technikę fotografii barwnej, która na ponad ćwierć wieku stała się dominującym sposobem uzyskiwania kolorowych zdjęć. Te wczesne kolorowe fotografie, z ich charakterystyczną ziarnistą teksturą i przytłumionymi, malarskimi barwami, stanowią fascynujący rozdział w historii fotografii, łącząc naukową innowację z artystyczną wrażliwością.

Walka o kolor – wczesne próby fotografii barwnej

Od samego początku historii fotografii, dążenie do utrwalenia świata w kolorze było jednym z najważniejszych wyzwań technicznych i artystycznych. Wbrew powszechnemu przekonaniu, eksperymenty z fotografią kolorową rozpoczęły się niemal równocześnie z narodzinami samej fotografii w XIX wieku.

Już w 1861 roku brytyjski fizyk James Clerk Maxwell zaprezentował pierwszy trwały obraz kolorowy – fotografię wstążki w szkocką kratę. Maxwell wykorzystał teorię trójchromatyczną, według której wszystkie barwy można uzyskać przez mieszanie trzech podstawowych kolorów: czerwonego, zielonego i niebieskiego. Wykonał trzy oddzielne czarno-białe zdjęcia tego samego obiektu, każde przez inny filtr kolorowy, a następnie wyświetlił je jednocześnie, nakładając na siebie za pomocą trzech projektorów z odpowiednimi filtrami.

Chociaż eksperyment Maxwella był przełomowy koncepcyjnie, miał ograniczone zastosowania praktyczne. W kolejnych dekadach wielu naukowców i wynalazców pracowało nad różnymi metodami uzyskiwania fotografii kolorowych. Louis Ducos du Hauron we Francji i Charles Cros, niezależnie od siebie, opracowali teoretyczne podstawy subtrakcyjnej fotografii kolorowej. Frederic E. Ives w Stanach Zjednoczonych stworzył Kromskop – urządzenie do oglądania kolorowych obrazów.

Jednak wszystkie te wczesne metody były skomplikowane, czasochłonne i niepraktyczne dla przeciętnego fotografa. Prawdziwy przełom nastąpił dopiero na początku XX wieku za sprawą braci Lumière.

Bracia Lumière i narodziny Autochrome

Auguste (1862-1954) i Louis (1864-1948) Lumière byli synami Antoine’a Lumière, producenta płyt fotograficznych z Lyonu we Francji. Od młodości byli zanurzeni w świecie fotografii i innowacji technologicznych. Choć zdobyli światową sławę dzięki wynalezieniu kinematografu i organizacji pierwszego publicznego pokazu filmowego w 1895 roku, nie porzucili swoich badań nad fotografią.

Bracia pracowali nad rozwiązaniem problemu fotografii kolorowej przez ponad dekadę. Po wielu eksperymentach z różnymi podejściami, ostatecznie opracowali metodę, która wykorzystywała mikroskopijne ziarna skrobi ziemniaczanej jako naturalne filtry kolorowe. Patent na tę technikę zgłosili w 1903 roku, ale dopiero w 1907 roku wprowadzili Autochrome na rynek komercyjny.

Nazwa „Autochrome” pochodziła od greckich słów auto (samo) i chroma (kolor), sugerując, że proces sam w sobie zawierał kolor, bez potrzeby dodatkowych etapów koloryzacji.

Jak działał Autochrome? – geniusz w szczegółach

Proces Autochrome był złożony, ale genialny w swojej koncepcji. Oto jak działał:

1. Przygotowanie płyty bazowej – Bracia Lumière zaczynali od szklanych płyt pokrytych lepką substancją (najczęściej była to mieszanina żywicy drzewnej i terpentyny).
2. Warstwa filtrów kolorowych – Na lepką powierzchnię płyty nakładano mieszaninę mikroskopijnych ziaren skrobi ziemniaczanej (o średnicy około 15 mikrometrów), które wcześniej zostały zabarwione na trzy podstawowe kolory: pomarańczowo-czerwony, zielony i fioletowo-niebieski. Ziarna te służyły jako mikroskopijne filtry kolorowe.
3. Wypełnianie przestrzeni – Przestrzenie między kolorowymi ziarnami wypełniano bardzo drobnym czarnym pyłem węglowym, aby zapobiec przenikaniu światła między granulkami.
4. Prasowanie – Następnie płyta była prasowana, aby spłaszczyć ziarna i stworzyć gładką powierzchnię.
5. Warstwa emulsji – Na warstwę kolorowych filtrów nakładano czarno-białą emulsję panchromatyczną (czułą na wszystkie kolory światła).

Gdy fotograf wykonywał zdjęcie za pomocą płyty Autochrome, światło najpierw przechodziło przez mikroskopijne filtry kolorowe, a następnie docierało do czarno-białej emulsji. Każde ziarno przepuszczało tylko światło o swojej barwie, co oznaczało, że emulsja za czerwonym ziarnem rejestrowała tylko światło czerwone, za zielonym – tylko zielone, itd.

Po wywołaniu otrzymywano czarno-biały negatyw, który następnie odwracano w chemicznym procesie na pozytyw. Gdy płyta była oglądana pod światło (jako przezrocze), promienie przechodziły przez kolorowe ziarna i czarno-biały obraz, odtwarzając oryginalne kolory sceny.

W efekcie końcowym ziarna skrobi działały jak miliony maleńkich filtrów kolorowych, podobnie jak piksele we współczesnych matrycach cyfrowych, tworząc kolorowy obraz przez addytywne mieszanie barw.

Charakterystyka zdjęć Autochrome

Fotografie wykonane techniką Autochrome mają bardzo charakterystyczny wygląd, natychmiast rozpoznawalny i wyraźnie odmienny od późniejszych procesów kolorowych:

1. Ziarnistość – Najbardziej charakterystyczną cechą Autochrome’ów jest wyraźna ziarnistość, przypominająca pointylistyczne malarstwo impresjonistów. Ta struktura powstaje z milionów kolorowych ziaren skrobi widocznych w powiększeniu.
2. Kolorystyka – Autochrome’y mają charakterystyczną, przytłumioną paletę barw. Dominują w nich miękkie, pastelowe tony, szczególnie w gamie czerwieni, brązów i zieleni. Błękity często mają lekko fioletowy odcień. Ta specyficzna kolorystyka wynikała z właściwości barwników używanych do barwienia ziaren skrobi.
3. Niski kontrast – W porównaniu ze współczesnymi fotografiami kolorowymi, Autochrome’y cechują się stosunkowo niskim kontrastem, co nadaje im miękki, malarski charakter.
4. Długie czasy ekspozycji – Ze względu na niską czułość płyt (około 1-5 ISO w dzisiejszej skali), zdjęcia Autochrome wymagały długich czasów ekspozycji, co często prowadzi do charakterystycznej statyczności przedstawionych scen.
5. Format – Większość Autochrome’ów była wykonywana na szklanych płytach w formatach od 9×12 cm do 18×24 cm, choć istniały również mniejsze formaty dla amatorów.

Fotografowie Autochrome – mistrzowie nowego medium

Mimo wysokiej ceny i technicznej złożoności, proces Autochrome szybko zyskał popularność wśród profesjonalnych fotografów i zamożnych amatorów. Wielu wybitnych fotografów początku XX wieku eksperymentowało z tą techniką, tworząc prace, które do dziś zachwycają swoim pięknem i historyczną wartością.

Wśród najważniejszych twórców związanych z Autochrome’em warto wymienić:

1. Alfred Stieglitz – Jeden z najważniejszych fotografów amerykańskich, promotor fotografii jako sztuki, wykonał serię Autochrome’ów w swoim nowojorskim studiu.
2. Edward Steichen – Pionier fotografii artystycznej i późniejszy dyrektor działu fotografii w Museum of Modern Art, który mistrzowsko wykorzystywał Autochrome do portretów i martwych natur.
3. Heinrich Kühn – Austriacki fotograf, członek ruchu piktoralistycznego, który w Autochrome’ach znalazł idealny środek wyrazu dla swojej malarskiej estetyki.
4. Albert Kahn – Francuski bankier i filantrop, który sfinansował ambitny projekt „Archives de la Planète” (Archiwa Planety), wysyłając fotografów na cały świat, aby dokumentowali różne kultury za pomocą techniki Autochrome. Kolekcja ta, obejmująca ponad 72 000 Autochrome’ów, jest największym zachowanym zbiorem tego typu na świecie.
5. Antonin Personnaz – Francuski kolekcjoner sztuki i fotograf amator, przyjaciel impresjonistów, który stworzył serię Autochrome’ów dokumentujących francuskie krajobrazy w stylu bliskim malarstw Moneta czy Pissarro.

Początkowi użytkownicy Autochrome’u musieli zmierzyć się z wieloma wyzwaniami technicznymi. Płyty były kosztowne, o niskiej czułości (wymagały długich czasów ekspozycji) i trudne w obróbce. Mimo to, techniczna jakość wielu zachowanych Autochrome’ów świadczy o wysokim poziomie umiejętności tych pionierów fotografii kolorowej.

„Archives de la Planète” – Autochrome jako narzędzie dokumentacji świata

Jednym z najważniejszych projektów wykorzystujących technologię Autochrome były wspomniane już „Archives de la Planète” (Archiwa Planety) – monumentalne przedsięwzięcie zainicjowane przez Alberta Kahna w 1909 roku.

Kahn, francuski bankier i filantrop o pacyfistycznych przekonaniach, wierzył w moc obrazów jako narzędzia budowania międzynarodowego zrozumienia. Widział w kolorowej fotografii bezprecedensową możliwość dokumentowania różnorodności kultur i tradycji na całym świecie. Z tego przekonania zrodził się projekt, który miał stać się jednym z najważniejszych przedsięwzięć dokumentalnych początku XX wieku.

Przez 22 lata, aż do krachu finansowego, który doprowadził do bankructwa Kahna w 1931 roku, jego „operatorzy” (jak nazywał fotografów) podróżowali do ponad 50 krajów na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Dokumentowali tradycyjne stroje, obrzędy, architekturę, scenę miejską i życie codzienne – od Irlandii po Japonię, od Norwegii po Benin.

Wśród najbardziej aktywnych fotografów projektu byli Stéphane Passet, Frédéric Gadmer, Auguste Léon i Paul Castelnau. Ich prace tworzą bezcenne archiwum wizualne świata w okresie głębokich przemian – pomiędzy Belle Époque a latami 30. XX wieku. Szczególnie cenne są zdjęcia dokumentujące kultury i miejsca, które wkrótce miały zostać drastycznie zmienione przez wojny, rewolucje i modernizację.

Obecnie kolekcja „Archives de la Planète” znajduje się w Musée Albert-Kahn w Boulogne-Billancourt pod Paryżem. Obejmuje ona około 72 000 Autochrome’ów, 4 000 stereoskopowych zdjęć czarno-białych oraz 183 000 metrów filmów. Jest to nie tylko największy zbiór Autochrome’ów na świecie, ale również jedno z najważniejszych archiwów fotograficznych dokumentujących globalne dziedzictwo kulturowe.

Upadek Autochrome’u i nowe techniki

Mimo rewolucyjnego charakteru, Autochrome miał swoje ograniczenia, które ostatecznie doprowadziły do jego zastąpienia przez nowsze technologie:

1. Niska czułość – Płyty Autochrome wymagały długich czasów ekspozycji, co utrudniało fotografowanie ruchomych obiektów i pracę w warunkach słabego oświetlenia.
2. Cena i złożoność – Proces był drogi i technicznie skomplikowany, co ograniczało jego dostępność dla przeciętnego fotografa.
3. Format przezroczy – Autochrome’y były przeznaczone do oglądania jako przezrocza, co utrudniało ich reprodukcję w druku i szerokie rozpowszechnianie.

W latach 30. i 40. XX wieku pojawiły się nowe techniki fotografii kolorowej, które stopniowo wyparły Autochrome. W 1935 roku firma Kodak wprowadziła Kodachrome – pierwszy nowoczesny, wielowarstwowy film kolorowy. W przeciwieństwie do Autochrome’u, Kodachrome bazował na zasadzie subtrakcyjnego mieszania barw i oferował znacznie wyższą czułość, brak widocznej ziarnistości oraz możliwość wykonywania odbitek.

W 1936 roku pojawił się także Agfacolor Neu, niemiecki konkurent Kodachrome’u. Obie te technologie sprawiły, że fotografia kolorowa stała się znacznie bardziej dostępna i praktyczna. Produkcja płyt Autochrome została ostatecznie zakończona w 1940 roku, kiedy fabryka Lumière została przejęta przez firmę Gevaert.

Choć Autochrome był stosowany komercyjnie przez zaledwie trzy dekady, wywarł ogromny wpływ na rozwój fotografii kolorowej i na sposób, w jaki ludzie zaczęli postrzegać świat w kolorze przez pryzmat fotografii.

Zachowane Autochrome’y – okno na przeszłość w kolorze

Dzięki trwałości szklanych płyt, na których były wykonywane, oraz dobrej stabilności kolorów (pod warunkiem właściwego przechowywania), wiele Autochrome’ów przetrwało do naszych czasów w zaskakująco dobrym stanie. Te wczesne kolorowe fotografie stanowią bezcenne źródło historyczne, radykalnie zmieniające nasz sposób postrzegania przeszłości.

Przez większość XX wieku publiczny obraz wczesnych dekad stulecia był kształtowany przez czarno-białe fotografie, co mimowolnie tworzyło wrażenie „szarej” przeszłości. Zachowane Autochrome’y przełamują tę monochromatyczną wizję, pokazując świat sprzed 100 lat w pełnej, żywej kolorystyce. Widok codziennego życia Belle Époque czy lat 20. w kolorze ma niezwykłą siłę emocjonalnego oddziaływania – sprawia, że przeszłość staje się nagle bliższa, bardziej realna i łatwiejsza do wyobrażenia.

Największe kolekcje Autochrome’ów znajdują się w:

1. Musée Albert-Kahn w Boulogne-Billancourt pod Paryżem – największa kolekcja obejmująca ponad 72 000 płyt.
2. George Eastman Museum w Rochester, Nowy Jork – posiada znaczącą kolekcję Autochrome’ów, w tym prace Alfreda Stieglitza i Edwarda Steichena.
3. Royal Photographic Society Collection w Victoria and Albert Museum w Londynie – zawiera ważne przykłady brytyjskiej fotografii Autochrome.
4. Musée Lumière w Lyonie – w miejscu narodzin techniki przechowuje wiele wczesnych eksperymentów braci Lumière.

W ostatnich latach wiele z tych instytucji podjęło wysiłki na rzecz digitalizacji swoich kolekcji Autochrome’ów, co pozwala na szerszy dostęp do tych fascynujących obrazów. Internetowe archiwa, takie jak zbiory Musée Albert-Kahn udostępnione online, pozwalają odkrywać ten kolorowy świat z początku XX wieku.

Współczesne eksperymenty z Autochrome

Mimo że Autochrome jako komercyjna technika zniknął 80 lat temu, jego unikalna estetyka nadal inspiruje współczesnych artystów i entuzjastów historycznej fotografii. W ostatnich latach obserwujemy rosnące zainteresowanie odtwarzaniem historycznych procesów fotograficznych, w tym Autochrome’u.

Współcześni eksperymentatorzy, tacy jak francuski fotograf i historyk fotografii Jean-Paul Gandolfo czy amerykański artysta John Coffer, podjęli próby rekonstrukcji procesu Autochrome. Te eksperymenty, choć niezwykle trudne technicznie, pozwalają lepiej zrozumieć złożoność oryginalnego procesu i docenić innowacyjność braci Lumière.

Równolegle, wielu współczesnych fotografów cyfrowych próbuje odtworzyć charakterystyczną estetykę Autochrome’u za pomocą obróbki cyfrowej. Filtry imitujące wygląd Autochrome’u są popularne wśród entuzjastów aplikacji takich jak Instagram czy VSCO, a profesjonalni fotografowie tworzą wyrafinowane metody symulacji tej historycznej techniki.

Dziedzictwo Autochrome w epoce cyfrowej

Choć technologia fotograficzna przeszła radykalną transformację od czasów braci Lumière, ich pionierskie podejście do problemu fotografii kolorowej ma zaskakująco wiele wspólnego ze współczesnymi rozwiązaniami.

Podstawowa zasada Autochrome’u – użycie mikroskopijnych, kolorowych elementów do filtrowania światła – jest koncepcyjnie podobna do działania współczesnych matryc Bayera używanych w aparatach cyfrowych. W obu przypadkach kolorowy obraz powstaje dzięki mozaice mikroskopijnych filtrów czerwonych, zielonych i niebieskich, choć oczywiście współczesna technologia jest nieporównywalnie bardziej zaawansowana.

Co więcej, estetyczne wartości, które cenimy w Autochrome’ach – ich malarski charakter, miękka kolorystyka, romantyczna aura – znajdują współczesny wyraz w popularności filtrów fotograficznych imitujących analogowe procesy, w ruchu na rzecz „slow photography” i w poszukiwaniu alternatyw dla sterylnej perfekcji współczesnej fotografii cyfrowej.

Znaczenie Autochrome dla historii fotografii

Znaczenie Autochrome’u w historii fotografii wykracza daleko poza samą innowację techniczną. Ta pionierska metoda fotografii kolorowej:

1. Zrewolucjonizowała postrzeganie fotografii – Po raz pierwszy kolor stał się integralną częścią medium fotograficznego, a nie tylko dodatkiem nakładanym ręcznie na czarno-białe odbitki.
2. Stworzyła nowy język wizualny – Charakterystyczna estetyka Autochrome’u, z jej ziarnistą strukturą i przytłumionymi kolorami, stworzyła unikalne środowisko wizualne, które wpłynęło na rozwój fotografii jako formy artystycznej.
3. Demokratyzowała dokumentację kolorową – Choć nadal kosztowny, Autochrome był pierwszym procesem kolorowym dostępnym dla szerszego grona fotografów, nie tylko dla specjalistów laboratoryjnych.
4. Położyła podwaliny pod przyszłe innowacje – Doświadczenia zdobyte przy opracowywaniu i produkcji Autochrome’u przyspieszyły rozwój kolejnych, bardziej zaawansowanych technik fotografii kolorowej.
5. Zmieniła nasze rozumienie przeszłości – Zachowane Autochrome’y dają nam unikalny wgląd w wizualną rzeczywistość początku XX wieku, zmieniając nasz sposób postrzegania i interpretacji tego okresu historycznego.

Podsumowanie

Autochrome braci Lumière stanowi fascynujący rozdział w historii fotografii – moment, w którym technologia i sztuka połączyły się, tworząc nowe medium ekspresji. Ta pionierska technika nie tylko rozwiązała techniczny problem utrwalania kolorów, ale również stworzyła nową estetykę fotograficzną o ponadczasowym uroku.

Współcześnie, gdy fotografia cyfrowa pozwala na niezwykle łatwe utrwalanie kolorowego obrazu świata, Autochrome’y przypominają nam o złożoności i wartości wczesnych innowacji technicznych. Ich malarskie, ziarniste obrazy, z charakterystyczną pastelową paletą, stanowią nie tylko historyczne artefakty, ale także dzieła sztuki o niezwykłej, ponadczasowej urodzie.

Gdy patrzymy na te wczesne kolorowe fotografie – na twarze ludzi, krajobrazy i sceny codziennego życia sprzed ponad wieku – doświadczamy wyjątkowego połączenia historycznego dystansu i emocjonalnej bliskości. W tej dwoistości, w zdolności do przerzucania mostu między przeszłością a teraźniejszością, leży być może największa wartość dziedzictwa Autochrome’u – techniki, która pozwoliła nam zobaczyć historię w kolorze.