Steve McCurry i ikoniczna „Afgańska dziewczyna”

Steve McCurry, urodzony w 1950 roku w Filadelfii, jest jednym z najwybitniejszych fotografów współczesności, którego prace łączą dziennikarską precyzję z artystyczną wrażliwością. Jego fotografia „Afgańska dziewczyna”, opublikowana na okładce National Geographic w czerwcu 1985 roku, stała się jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów XX wieku i ikoną fotografii dokumentalnej. Przez ponad cztery dekady swojej kariery McCurry dokumentował konflikty zbrojne, zanikające kultury i tradycje, a także codzienne życie ludzi na całym świecie, tworząc obrazy o niezwykłej sile emocjonalnej i wizualnej.

Początki i przełomowa podróż do Afganistanu

Steve McCurry ukończył College of Arts and Architecture na Pennsylvania State University w 1974 roku. Po studiach pracował jako fotoreporter dla lokalnej gazety w Pensylwanii, jednak szybko poczuł potrzebę poszukiwania bardziej znaczących tematów. W 1978 roku podjął przełomową decyzję – spakował plecak, zabrał aparat i wyruszył w dwuletnią podróż po Indiach, która miała na zawsze zmienić jego życie i karierę.

Przełom nastąpił w 1979 roku, kiedy to wojska radzieckie wkroczyły do Afganistanu. McCurry, przebywający wówczas w Indiach, postanowił udokumentować ten konflikt. Przebrany w tradycyjny afgański strój, z zaszytym w ubraniu filmem, nielegalnie przekroczył granicę pakistańsko-afgańską, towarzysząc grupie uchodźców i mudżahedinów.

Spędził tygodnie wędrując po kontrolowanych przez rebeliantów regionach Afganistanu, dokumentując skutki sowieckiej inwazji – zniszczone wioski, ofiary bombardowań, życie codzienne w cieniu wojny. Kiedy w końcu wydostał się z kraju, jego zdjęcia były jednymi z pierwszych, które pokazały światu tragedię afgańskiego konfliktu. Opublikowane w najważniejszych światowych magazynach, w tym w „Time” i „New York Times”, przyniosły mu międzynarodową sławę i nagrodę Roberta Capy za wybitny fotoreportaż zagraniczny.

„Afgańska dziewczyna” – historia ikonicznego zdjęcia

W 1984 roku McCurry wrócił do Pakistanu, aby dokumentować obozy uchodźców afgańskich dla National Geographic. W obozie Nasir Bagh w pobliżu Peszawaru odwiedził prowizoryczną szkołę dla dziewcząt. Tam, wśród uczennic, dostrzegł nastolatkę o niezwykłych, przenikliwych zielonych oczach.

Jak sam później wspominał: „Zauważyłem tę dziewczynę z przenikliwymi oczami stojącą w odległym kącie namiotu szkolnego. Zapytałem nauczycielkę, czy mogę ją sfotografować, i nauczycielka zaprowadziła ją do mnie. Zrobiłem tylko kilka zdjęć, zanim zawołała ją z powrotem. Nie miałem pojęcia, że to zdjęcie stanie się tak znane.”

Portret, który później zyskał tytuł „Afgańska dziewczyna”, został opublikowany na okładce National Geographic w czerwcu 1985 roku i natychmiast przykuł uwagę całego świata. Intensywne zielone oczy dziewczyny, pełne zarówno strachu jak i determinacji, patrzyły wprost w obiektyw, tworząc bezpośrednie, niemal hipnotyczne połączenie z widzem. Czerwona chusta obramowywała jej twarz, kontrastując z zielonymi oczami, a złożona tekstura jej skóry opowiadała historię trudnego życia mimo młodego wieku.

Zdjęcie to zostało nazwane „afgańską Moną Lisą” i stało się symbolem konfliktu afgańskiego, obrazem cierpienia uchodźców, a także dowodem na siłę fotografii jako medium komunikacji ponad barierami językowymi i kulturowymi.

Poszukiwanie dziewczyny i ponowne spotkanie

Tożsamość dziewczyny z fotografii pozostawała nieznana przez 17 lat. W 2002 roku, po upadku reżimu talibów, McCurry wraz z ekipą National Geographic wyruszył do Afganistanu, aby odnaleźć modelkę ze swojego najsłynniejszego zdjęcia. Po miesiącach poszukiwań w obozach dla uchodźców i wsiach we wschodnim Afganistanie, zespół odnalazł Sharbat Gulę – kobietę, która jako nastolatka została uwieczniona na ikonicznej fotografii.

Gdy McCurry znów stanął przed Sharbat, rozpoznał ją natychmiast po intensywnych zielonych oczach, mimo że lata ciężkiego życia odcisnęły piętno na jej twarzy. Gula, wówczas około 30-letnia, była żoną i matką trzech córek, nie wiedziała, że jej twarz stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych na świecie.

To ponowne spotkanie zostało udokumentowane przez National Geographic w poruszającym materiale telewizyjnym i artykule „Poszukiwanie afgańskiej dziewczyny”. Nowy portret Guli, wykonany przez McCurry’ego prawie dwie dekady po oryginalnym zdjęciu, pokazywał tę samą intensywność spojrzenia, ale teraz na twarzy naznaczonej trudnymi doświadczeniami.

Historia Sharbat Guli stała się symbolem losów afgańskich uchodźców, a National Geographic założył fundusz wspierający edukację afgańskich dziewcząt. W 2016 roku Gula została aresztowana w Pakistanie za fałszowanie dokumentów tożsamości. Po interwencji afgańskiego rządu została deportowana do Afganistanu, gdzie prezydent Ashraf Ghani osobiście powitał ją i przyznał mieszkanie w Kabulu.

Styl i podejście do fotografii

Styl fotograficzny McCurry’ego charakteryzuje się kilkoma wyróżniającymi cechami:

1. Intensywne kolory – jego zdjęcia są często nasycone głębokimi, bogatymi kolorami, które dodają emocjonalnej siły obrazom. McCurry preferuje fotografowanie w naturalnym świetle, szczególnie podczas „złotej godziny” o świcie i zachodzie słońca, co nadaje jego pracom charakterystyczną, ciepłą tonację.
2. Portret jako opowieść – McCurry ma niezwykły talent do wykonywania portretów, które opowiadają całe historie. Jak sam mówi: „Najważniejsze są oczy. Zawsze szukam spojrzenia, które mówi coś o kondycji człowieka.”
3. Kompozycja i momentalność – jego zdjęcia charakteryzują się staranną kompozycją, która często przypomina klasyczne malarstwo. Jednocześnie potrafi uchwycić decydujący moment – ułamek sekundy, który opowiada większą historię.
4. Humanistyczne podejście – w centrum fotografii McCurry’ego zawsze znajduje się człowiek. Nawet dokumentując konflikty i kataklizmy, koncentruje się na ludzkim wymiarze wydarzeń, szukając uniwersalnych emocji i doświadczeń, które łączą ludzi ponad kulturowymi i geograficznymi podziałami.

McCurry najczęściej pracuje z aparatami Nikon, używając głównie obiektywów o stałej ogniskowej. Preferuje pracę z minimalnym sprzętem, co pozwala mu być dyskretnym i mobilnym. Przez większość kariery fotografował na filmie, szczególnie na Kodachrome, który dawał charakterystyczne, nasycone kolory, choć później przeszedł na technikę cyfrową.

Projekty poza Afganistanem – dokumentowanie świata

Choć McCurry jest najczęściej kojarzony z „Afgańską dziewczyną” i reportażami z Afganistanu, jego kariera obejmuje znacznie szerszy zakres tematów i regionów. Podróżował do ponad 100 krajów, dokumentując konflikty w Libanie, Kambodży, Filipinach, a także życie codzienne w Indiach, Tybecie, Jemenie czy Birmie.

Jednym z jego najbardziej znanych projektów poza Afganistanem są fotografie z Indii, kraju, który odwiedza regularnie od początku swojej kariery. Jego obrazy celebracji Holi, monsunowych powodzi, życia w Bombaju czy Radżastanie tworzą wizualną opowieść o złożoności i różnorodności indyjskiej kultury.

W 1986 roku McCurry został członkiem prestiżowej agencji fotograficznej Magnum Photos, co potwierdziło jego status jako jednego z najwybitniejszych fotografów dokumentalnych swojego pokolenia. Jako członek Magnum, kontynuował swoją misję dokumentowania „rzeczy, które zanikają” – tradycyjnych kultur, rzemiosł i sposobów życia zagrożonych przez globalizację i konflikty.

W 2001 roku, McCurry był jednym z ostatnich fotografów, którzy używali filmu Kodachrome, zanim Kodak zakończył jego produkcję. Firma przekazała mu ostatnią wyprodukowaną rolkę tego legendarnego filmu, uznając jego wkład w uczynienie Kodachrome ikonicznym materiałem fotograficznym.

Publikacje i wystawy

W trakcie swojej kariery McCurry opublikował ponad 20 albumów fotograficznych, w tym tak cenione tytuły jak „The Imperial Way” (1985), „Monsoon” (1988), „Portraits” (1999), „Sanctuary” (2009), „The Unguarded Moment” (2009) i „Afghanistan” (2017). Jego książki zostały przetłumaczone na wiele języków i sprzedane w milionach egzemplarzy na całym świecie.

Jego prace były prezentowane na niezliczonych wystawach w najważniejszych muzeach i galeriach na całym świecie, w tym w International Center of Photography w Nowym Jorku, Royal Geographical Society w Londynie, Museo de Arte Contemporáneo w Meksyku czy National Museum of Modern Art w Tokio. Retrospektywy jego twórczości przyciągają tysiące widzów, potwierdzając jego status jako jednego z najbardziej rozpoznawalnych i podziwianych fotografów współczesności.

Kontrowersje i krytyka

Mimo ogromnego uznania, kariera McCurry’ego nie była wolna od kontrowersji. W 2016 roku włoski fotograf Paolo Viglione zauważył ślady cyfrowej manipulacji na niektórych zdjęciach McCurry’ego, w tym usunięcie elementów tła czy ludzi z kadrów. Te odkrycia wywołały debatę o granicach między fotografią dokumentalną a artystyczną.

McCurry początkowo bronił tych praktyk jako „wizualnych poprawek”, ale ostatecznie przyznał, że jego praca ewoluowała z czystego fotoreportażu w kierunku bardziej artystycznego, interpretacyjnego podejścia. Jak stwierdził w wywiadzie dla Time: „Zaliczam się do kategorii wizualnego opowiadacza historii. […] Ewoluowałem w fotografa, którego interesuje ta sfera między fotoreportażem a sztuką.”

Ta kontrowersja wywołała szerszą dyskusję o etyce fotografii dokumentalnej w erze cyfrowej, gdzie granice między gatunkami stają się coraz bardziej płynne, a możliwości manipulacji obrazem – niemal nieograniczone.

Inną kwestią, która budzi czasem wątpliwości, jest sposób, w jaki fotografie McCurry’ego przedstawiają kultury niezachodnie – niektórzy krytycy zarzucają mu orientalizm i egzotyzację, sugerując, że jego obrazy odpowiadają zachodnim wyobrażeniom o „egzotycznym Wschodzie” bardziej niż rzeczywistości.

Wpływ na fotografię i kulturę wizualną

Wpływ Steve’a McCurry’ego na fotografię i szerszą kulturę wizualną jest ogromny i wielowymiarowy:

1. Przywrócenie koloru w fotografii dokumentalnej – w czasach, gdy poważny fotoreportaż był zdominowany przez czarno-białą estetykę, McCurry pokazał, że kolor może być potężnym narzędziem ekspresji w fotografii dokumentalnej.
2. Wartość pojedynczego obrazu – w epoce zalewu obrazów, prace McCurry’ego przypominają o sile pojedynczej, starannie skomponowanej fotografii, która może stać się ikoną i symbolem szerszego zjawiska.
3. Humanizacja odległych konfliktów – jego zdjęcia z Afganistanu i innych stref konfliktów uczyniły odległe wydarzenia bardziej rzeczywistymi i emocjonalnie bliskimi dla zachodnich odbiorców.
4. Most między kulturami – poprzez swoją pracę McCurry buduje wizualne mosty między różnymi kulturami, pokazując zarówno odmienność, jak i uniwersalność ludzkiego doświadczenia.

Jego estetyka wpłynęła na reklamę, kino, a nawet fotografię amatorską, ustanawiając pewien kanon wizualny dla przedstawiania kultur niezachodnich. Wiele komercyjnych kampanii – od mody po turystykę – czerpie inspirację z intensywnych kolorów i antropologicznego spojrzenia charakterystycznego dla prac McCurry’ego.

Współczesne projekty i dziedzictwo

W ostatnich latach McCurry kontynuuje swoją misję dokumentowania zanikających kultur i tradycji, szczególnie w Azji i na Bliskim Wschodzie. Wśród jego nowszych projektów znajduje się seria poświęcona kawie i jej kulturowemu znaczeniu na całym świecie, zrealizowana dla marki Lavazza, oraz dokumentacja tradycyjnego rzemiosła na zlecenie Silversea Cruises.

McCurry coraz częściej angażuje się również w projekty humanitarne, współpracując z organizacjami takimi jak International Rescue Committee czy Obrazy Ziemi, wykorzystując swoją fotografię do zwracania uwagi na problemy globalne jak zmiana klimatu, prawa kobiet czy los uchodźców.

Jego studio w Nowym Jorku zarządza ogromnym archiwum ponad miliona zdjęć z całego świata, stanowiącym niezwykłe świadectwo ludzkiego doświadczenia na przestrzeni ponad czterech dekad. W 2019 roku McCurry założył fundację ImagineAsia, wspierającą edukację dzieci w Afganistanie, Indiach i innych krajach azjatyckich.

Praktyczne lekcje dla fotografów

Z bogatego doświadczenia McCurry’ego współcześni fotografowie mogą wyciągnąć wiele cennych lekcji:

1. Cierpliwość i wytrwałość – największe sukcesy McCurry’ego wynikały z jego gotowości do spędzania czasu w fotografowanych miejscach, budowania relacji z ludźmi i czekania na odpowiedni moment.
2. Zrozumienie światła – mistrzowskie wykorzystanie naturalnego światła, szczególnie podczas „złotej godziny”, jest charakterystycznym elementem jego prac.
3. Łączenie dokumentu z artystyczną wizją – jego kariera pokazuje wartość rozwijania osobistego stylu nawet w ramach fotografii dokumentalnej.
4. Opowiadanie historii poprzez pojedyncze obrazy – McCurry ma niezwykłą zdolność tworzenia zdjęć, które samodzielnie opowiadają całe historie, co jest cenną umiejętnością w świecie zdominowanym przez szybko konsumowane treści.
5. Etyka i odpowiedzialność – jego doświadczenia podkreślają znaczenie refleksji nad etycznymi aspektami fotografowania innych kultur i ludzi w trudnych sytuacjach.

Podsumowanie

Steve McCurry, poprzez swoją niezwykłą zdolność łączenia artystycznej wrażliwości z dziennikarską rzetelnością, stworzył jedne z najbardziej ikonicznych obrazów naszych czasów. Jego słynna „Afgańska dziewczyna” stała się symbolem nie tylko konfliktu w Afganistanie, ale także siły fotografii jako medium komunikacji i empatii.

W świecie cyfrowym, gdzie codziennie powstają miliardy zdjęć, trwałość i wpływ jego prac przypominają nam o znaczeniu staranności, intencji i szacunku w procesie fotograficznym. Jego obrazy, nasycone kolorem i emocją, stanowią most między różnymi kulturami i doświadczeniami, pokazując jednocześnie różnorodność ludzkiego życia i fundamentalną jedność ludzkich emocji.