Triumf i tragedia Kodachrome – historia najsłynniejszego filmu fotograficznego

Jasne, nasycone kolory zachodu słońca nad Wielkim Kanionem, intensywna zieleń wiosennych liści, głęboki błękit morza – dla kilku pokoleń fotografów te obrazy były nierozerwalnie związane z jednym produktem: Kodachrome. Przez ponad 74 lata ten legendarny film kolorowy firmy Kodak definiował naszą wizualną pamięć XX wieku, utrwalając zarówno prywatne wspomnienia, jak i kluczowe momenty historii. Od złotej ery magazynu National Geographic po ikoniczne okładki albumów muzycznych, od rodzinnych slajdów wyświetlanych w zaciemnionych salonach po przełomowe fotoreportaże wojenne – Kodachrome pozostawił niezatarty ślad w historii fotografii i kultury popularnej. Jego powstanie było triumfem nauki i innowacji, a jego powolny schyłek i ostateczne zniknięcie symbolizują transformację, którą przeszła fotografia w epoce cyfrowej.

Rewolucja w kolorze – narodziny Kodachrome

Historia Kodachrome rozpoczyna się w latach 30. XX wieku, w laboratoriach firmy Eastman Kodak w Rochester w stanie Nowy Jork. W tym czasie fotografia kolorowa była już technicznie możliwa, ale dostępne metody, takie jak Autochrome braci Lumière, miały poważne ograniczenia – były powolne, ziarniste i trudne w użyciu. Firma Kodak, już wtedy gigant przemysłu fotograficznego, intensywnie pracowała nad stworzeniem praktycznego, łatwego w użyciu filmu kolorowego.

Przełom nastąpił dzięki dwóm muzykom, którzy zostali naukowcami: Leopoldowi Godowsky’emu Jr. i Leopoldowi Mannesowi. Obaj byli profesjonalnymi muzykami – Godowsky był skrzypkiem, a Mannes pianistą – ale dzielili również pasję do fotografii i chemii. Ich droga do wynalezienia Kodachrome rozpoczęła się od frustracji: podczas wakacji w 1916 roku wykonali serię zdjęć, ale byli rozczarowani słabą jakością kolorowych odbitek, które otrzymali.

Ta frustracja zamieniła się w wieloletnią obsesję na punkcie rozwiązania problemu fotografii kolorowej. Godowsky i Mannes prowadzili eksperymenty we własnej łazience zaadaptowanej na laboratorium, a później, od 1930 roku, w laboratoriach Kodaka, który dostrzegł potencjał ich badań.

Po latach prób i błędów, w 1935 roku, Kodak wprowadził na rynek pierwszy film Kodachrome o czułości ASA 10 (ISO 10 w dzisiejszej nomenklaturze). Początkowo dostępny był tylko w formacie 16 mm dla filmów, ale już w 1936 roku pojawił się Kodachrome w formacie 35 mm dla aparatów fotograficznych, a następnie wersje w formatach średnio- i wielkoformatowych.

Magia subtrakcji – jak działał Kodachrome

To, co wyróżniało Kodachrome na tle wcześniejszych prób fotografii kolorowej, to jego rewolucyjna konstrukcja oparta na procesie subtrakcyjnym i wielowarstwowej emulsji. W przeciwieństwie do Autochrome, który używał addytywnego mieszania barw przez mikroskopijne ziarna skrobi, Kodachrome wykorzystywał zupełnie inne podejście.

Film Kodachrome składał się z trzech warstw emulsji panchromatycznej (czułej na wszystkie kolory światła), ułożonych jedna na drugiej na bazie octanu celulozy. Każda warstwa była pokryta filtrem, który sprawiał, że reagowała ona tylko na określoną barwę światła: czerwoną, zieloną lub niebieską.

Po naświetleniu, film najpierw wywoływano jako czarno-biały negatyw. Następnie, w serii złożonych kroków chemicznych, każdą warstwę kolorowano za pomocą barwników subtrakcyjnych (cyjan, magenta i żółty), które są uzupełniającymi kolorami do RGB. Proces był skomplikowany i wymagał precyzyjnego kontrolowania temperatury, czasu i składu chemikaliów.

Co kluczowe, w odróżnieniu od późniejszych filmów kolorowych, sam Kodachrome nie zawierał barwników ani sprzężonych z nimi wywoływaczy kolorów. Barwniki były wprowadzane podczas procesu wywoływania, co czyniło go niezwykle skomplikowanym, ale jednocześnie dawało temu filmowi jego legendarne właściwości: wyjątkową trwałość kolorów, niespotykane nasycenie i charakterystyczną reprodukcję barw.

Złota era – Kodachrome podbija świat

Po II wojnie światowej nastąpił gwałtowny wzrost popularności fotografii amatorskiej, a Kodachrome stał się synonimem fotografii kolorowej wysokiej jakości. Jego charakterystyczne cechy sprawiły, że był szczególnie ceniony w kilku kluczowych obszarach:

1. Fotografia dokumentalna i prasowa – Magazyny takie jak National Geographic i Life przyjęły Kodachrome jako swój film z wyboru do kolorowych fotoreportaży. Wiele ikonicznych zdjęć z lat 50., 60. i 70. XX wieku, które kształtowały nasze postrzeganie odległych miejsc i wydarzeń, zostało wykonanych na Kodachrome.
2. Fotografia krajobrazowa – Zdolność Kodachrome do oddawania głębokich, nasyconych kolorów sprawiła, że był ulubionym filmem fotografów krajobrazowych, a szczególnie tych dokumentujących amerykańskie parki narodowe.
3. Slajdy rodzinne – W latach powojennych wyświetlanie przezroczy na ekranie stało się popularną formą rodzinnej rozrywki. Kodachrome, dostępny początkowo jako film do slajdów, a od 1941 roku również do odbitek papierowych, dokumentował wakacje, uroczystości rodzinne i codzienne życie milionów rodzin na całym świecie.
4. Zastosowania archiwalne i naukowe – Ze względu na wyjątkową trwałość i stabilność kolorów, Kodachrome był preferowanym medium dla zastosowań, które wymagały długoterminowego przechowywania obrazów: dokumentacji archeologicznej, medycznej czy muzealnej.

W tym okresie Kodachrome stał się nie tylko produktem, ale również kulturową ikoną – symbolem nowoczesności, technologicznego postępu i amerykańskiego stylu życia. Kodak agresywnie promował swój flagowy film kolorowy poprzez reklamy w czasopismach, na billboardach i w telewizji, wykorzystując slogan „Kodachrome, daje te jasne kolory, daje te zielenie lata” (później unieśmiertelniony w piosence Paula Simona „Kodachrome” z 1973 roku).

„Kodachrome” Paula Simona – film, który stał się piosenką

W 1973 roku Paul Simon wydał piosenkę „Kodachrome”, której refren głosił: „Kodachrome, daje nam te jasne kolory, daje nam zielenie lata, sprawia, że myślisz, że wszystkie światy to słoneczny dzień”. Ta piosenka nie tylko stała się hitem, zajmując 2. miejsce na liście Billboard Hot 100, ale również utrwaliła pozycję Kodachrome jako kulturowej ikony.

Co ciekawe, Simon początkowo chciał zatytułować piosenkę „Going Home”, ale zainspirowany jaskrawymi kolorami na opakowaniu filmu, zmienił tytuł. Kodak początkowo miał zastrzeżenia dotyczące wykorzystania ich zastrzeżonego znaku towarowego, ale szybko dostrzegł wartość reklamową piosenki i nie tylko zezwolił na jej wydanie, ale w późniejszych latach wykorzystywał fragmenty utworu w swoich kampaniach promocyjnych.

Piosenka Simona uchwyciła istotę tego, czym Kodachrome był dla wielu ludzi – nie tylko produktem fotograficznym, ale środkiem, który sprawiał, że wspomnienia wydawały się jaśniejsze i bardziej żywe niż rzeczywistość.

Charakterystyczny „wygląd Kodachrome”

Tym, co naprawdę wyróżniało Kodachrome i zapewniło mu kultowy status, był jego charakterystyczny wygląd. Choć trudno to jednoznacznie zdefiniować, wśród cech wizualnych, które składały się na „wygląd Kodachrome”, można wymienić:

1. Nasycone, czyste kolory – Kodachrome był znany z reprodukcji intensywnych, żywych barw, bez przesadnego kontrastu czy nienaturalnego wyglądu. Szczególnie dobrze oddawał czerwienie, błękity i zielenie.
2. Wyjątkowa reprodukcja skóry – Film miał zdolność do wiernego oddawania naturalnych tonów skóry, co czyniło go popularnym wyborem wśród portrecistów.
3. Płaskie ziarno – W przeciwieństwie do wielu filmów kolorowych, które miały wyraźne, trójwymiarowe ziarno, Kodachrome charakteryzował się drobnym, płaskim ziarnem, co dawało obrazom niezwykłą ostrość i czystość.
4. Wyjątkowa reprodukcja szczegółów – Dzięki unikalnej konstrukcji i wysokiej rozdzielczości, Kodachrome był w stanie zarejestrować drobne detale, które inne filmy często traciły.
5. Charakterystyczne ciepłe tony w cieniach – Film miał tendencję do oddawania cieni z lekką dominantą czerwonawo-purpurową, co dodawało zdjęciom głębi i charakteru.
6. Odporność na blaknięcie – W przeciwieństwie do wielu innych filmów kolorowych, Kodachrome zachowywał żywe kolory przez dziesięciolecia, bez wyraźnej degradacji, pod warunkiem odpowiedniego przechowywania.

Te cechy sprawiły, że Kodachrome był rozpoznawalny na pierwszy rzut oka dla doświadczonych fotografów i miłośników fotografii. Jego charakterystyczna estetyka wpłynęła na wizualny język XX wieku i do dziś jest często naśladowana w cyfrowych filtrach i programach do edycji zdjęć.

Wielkie momenty uwiecznione na Kodachrome

Wiele przełomowych fotografii, które definiują naszą zbiorową pamięć XX wieku, zostało wykonanych na Kodachrome. Oto kilka najbardziej znaczących przykładów:

1. „Afgańska dziewczyna” Steve’a McCurry’ego – Ten ikoniczny portret Sharbat Guli, wykonany w 1984 roku i opublikowany na okładce National Geographic w czerwcu 1985 roku, jest prawdopodobnie najsłynniejszym pojedynczym zdjęciem zrobionym na Kodachrome. Intensywne zielone oczy dziewczyny na tle czerwonego szala doskonale pokazują zdolność filmu do oddawania intensywnych, kontrastujących kolorów.
2. Dokumentacja lądowania w Normandii – Pierwsze kolorowe zdjęcia z D-Day i późniejszych operacji w Europie, wykonane przez fotografów wojskowych i korespondentów wojennych takich jak Robert Capa i Frank Scherschel, były często fotografowane na Kodachrome, dając nam rzadki wgląd w kolory II wojny światowej.
3. Fotografie NASA – Agencja kosmiczna USA szeroko wykorzystywała Kodachrome do dokumentacji swoich misji, w tym historycznego programu Apollo. Wiele ikonicznych zdjęć Ziemi widzianej z kosmosu wykonano właśnie na tym filmie.
4. Okładki albumów muzycznych – Od „Abbey Road” The Beatles po „Born in the USA” Bruce’a Springsteena, wiele kultowych okładek płyt z lat 60., 70. i 80. zostało sfotografowanych na Kodachrome.

Oprócz tych znanych przykładów, Kodachrome dokumentował codzienne życie milionów zwykłych ludzi. Rodzinne wakacje, uroczystości, pierwsze kroki dzieci – te osobiste historie zostały utrwalone w charakterystycznych, żywych kolorach Kodachrome, tworząc wizualną kronikę powojennej ery.

Proces K-14 – złożoność jako słaby punkt

Paradoksalnie, ta sama cecha, która dawała Kodachrome jego wyjątkowe właściwości – skomplikowany proces wywoływania – stała się ostatecznie przyczyną jego upadku.

Proces wywoływania Kodachrome, znany jako K-14 (wcześniejsze wersje to K-11 i K-12), był niezwykle złożony i wymagał specjalistycznego sprzętu oraz chemikaliów. Składał się z 17 różnych etapów, w tym wywoływania czarno-białego, wybielania, ponownego naświetlania, wywoływania kolorów, utrwalania i stabilizacji. Cały proces trwał około trzech i pół godziny.

Ze względu na tę złożoność, amatorzy nie mogli wywoływać Kodachrome we własnych ciemniach. Film musiał być wysyłany do specjalistycznych laboratoriów Kodaka. Początkowo firma prowadziła liczne laboratoria na całym świecie, ale z biegiem czasu, wraz ze spadkiem popularności filmu, liczba miejsc, gdzie można było wywołać Kodachrome, drastycznie zmalała.

W latach 90. i na początku XXI wieku, wraz z rosnącą popularnością fotografii cyfrowej, zapotrzebowanie na wywoływanie Kodachrome spadło do takiego stopnia, że utrzymywanie laboratoriów stało się ekonomicznie nieopłacalne. W 2010 roku ostatnie na świecie laboratorium zdolne do wywoływania Kodachrome – Dwayne’s Photo w Parsons w stanie Kansas – zakończyło świadczenie tej usługi, symboliczne zamykając 75-letnią erę.

Powolny schyłek – Kodachrome w cieniu rewolucji cyfrowej

W latach 90. XX wieku Kodachrome stanął w obliczu dwóch znaczących wyzwań: rosnącej konkurencji ze strony innych filmów kolorowych oraz początku rewolucji cyfrowej.

Filmy takie jak Fujichrome Velvia, wprowadzony w 1990 roku, oferowały jeszcze bardziej nasycone kolory i wyższe ISO, zyskując popularność szczególnie wśród fotografów krajobrazowych i przyrody. Jednocześnie własny produkt Kodaka, film Ektachrome, był łatwiejszy w obróbce (można go było wywoływać lokalnie, za pomocą standardowego procesu E-6) i stopniowo przejmował część rynku.

Jednak prawdziwym przełomem, który ostatecznie doprowadził do upadku Kodachrome, był rozwój fotografii cyfrowej. Pierwsze komercyjne aparaty cyfrowe pojawiły się na rynku w połowie lat 90., a do początku XXI wieku ich jakość i dostępność znacząco wzrosły. Obietnica natychmiastowych rezultatów, brak kosztów filmu i wywoływania oraz łatwość udostępniania zdjęć przyciągnęła wielu fotografów do nowej technologii.

Kodak, firma, która przez większość XX wieku dominowała w branży fotograficznej, nie zdołała w pełni dostosować się do cyfrowej transformacji. Chociaż firma inwestowała w technologię cyfrową (ironicznie, to inżynierowie Kodaka wynaleźli pierwszą cyfrową matrycę CCD w 1975 roku), nie zdołała przewidzieć, jak szybko i całkowicie cyfryzacja zmieni rynek fotograficzny.

W obliczu spadającej sprzedaży i rosnących kosztów produkcji, w czerwcu 2009 roku Kodak ogłosił zakończenie produkcji filmu Kodachrome. Ostatnia rolka zostałą wyprodukowana 22 czerwca 2009 roku w fabryce w Rochester, a symboliczny honor jej naświetlenia przypadł fotografowi Steve’owi McCurry’emu, autorowi słynnej „Afgańskiej dziewczyny”.

„Ostatnia rolka” – projekt Steve’a McCurry’ego

Gdy Kodak ogłosił zakończenie produkcji Kodachrome, firma postanowiła, że ostatnia wyprodukowana rolka powinna zostać wykorzystana w sposób szczególny. Wybór padł na Steve’a McCurry’ego, którego związek z filmem był wyjątkowo silny dzięki jego słynnej fotografii z National Geographic.

Kodak zaproponował McCurry’emu, aby sfotografował ostatnią rolką Kodachrome to, co uzna za stosowne. Fotograf zdecydował się na podróż po Indiach i Stanach Zjednoczonych, dokumentując miejsca i ludzi, którzy mieli dla niego szczególne znaczenie.

McCurry wykonał łącznie 36 zdjęć, w tym portrety plemion Rabari w Indiach, aktorów Roberta De Niro i Brooklyna Decker, a także widoki Manhattanu i Grand Central Terminal w Nowym Jorku. Ostatnim zdjęciem na rolce był cmentarz w Kansas, niedaleko Parsons, symboliczne miejsce „pochówku” samego Kodachrome.

Zdjęcia z ostatniej rolki stały się częścią wystawy w National Geographic i zostały opublikowane w czasopiśmie „Vanity Fair”. Projekt „Ostatnia rolka” McCurry’ego był hołdem dla filmu, który odegrał tak istotną rolę w jego karierze i w historii fotografii.

Dziedzictwo Kodachrome – wpływ na kulturę i technologię

Chociaż produkcja Kodachrome została zakończona, a film nie może już być prawidłowo wywoływany, jego wpływ na fotografię i kulturę wizualną pozostaje.

Kodachrome ukształtował nasze wyobrażenie o tym, jak powinny wyglądać „dobre” kolory w fotografii. Jego charakterystyczna estetyka wciąż jest naśladowana w cyfrowych filtrach i presetach w aplikacjach do edycji zdjęć. Filtry z nazwami takimi jak „Kodachrome 64” czy „Vintage Slide” w popularnych programach jak Lightroom czy aplikacjach mobilnych jak VSCO próbują odtworzyć ciepłe, nasycone kolory charakterystyczne dla tego filmu.

Niezliczone historyczne archiwa fotograficzne, od kolekcji dużych magazynów po domowe zbiory slajdów, zawierają miliony obrazów wykonanych na Kodachrome. Te zdjęcia stanowią bezcenny dokument historyczny i osobisty, zachowując swoje żywe kolory przez dziesięciolecia. Muzea, biblioteki i archiwa na całym świecie pracują nad digitalizacją tych kolekcji, aby zachować je dla przyszłych pokoleń.

Film stał się również inspiracją dla wielu twórców. Oprócz wspomnianej już piosenki Paula Simona, Kodachrome był przywoływany w literaturze, filmach i sztuce jako symbol pewnej estetyki i epoki. Dla wielu osób urodzonych przed erą cyfrową, charakterystyczne kolory Kodachrome są nierozerwalnie związane z nostalgią za własnym dzieciństwem i młodością.

Kodachrome Park – nazwa, która przetrwała

Ciekawostką związaną z dziedzictwem Kodachrome jest Park Stanowy Kodachrome Basin w Utah. Ten malowniczy park, znany z kolorowych formacji skalnych i spektakularnych monolitów, został nazwany na cześć filmu przez fotografów National Geographic, którzy odwiedzili to miejsce w 1948 roku. Urzeczeni intensywnymi kolorami krajobrazu, które idealnie współgrały z możliwościami filmu, zasugerowali nazwę „Kodachrome Flat”. Później, gdy obszar został oficjalnie uznany za park stanowy, nazwa ewoluowała do „Kodachrome Basin State Park”.

Co interesujące, firma Kodak początkowo sprzeciwiała się takiemu wykorzystaniu ich zastrzeżonego znaku towarowego, ale ostatecznie udzieliła pozwolenia, dostrzegając wartość reklamową tej nazwy. Dzisiaj, gdy sam film już nie istnieje, park pozostaje żywym upamiętnieniem jego dziedzictwa.

Współczesna nostalgia i eksperymentalne wywoływanie

Mimo oficjalnego zakończenia możliwości wywoływania Kodachrome w procesie K-14, niektórzy pasjonaci i eksperymentatorzy próbują znaleźć alternatywne metody obróbki tego filmu.

Najpopularniejszą metodą jest wywoływanie Kodachrome jako czarno-białego negatywu, co pozwala zachować przynajmniej część informacji zarejestrowanych na filmie, choć oczywiście bez charakterystycznych kolorów. Inni eksperymentują z procesem E-6 (standardowy dla filmów odwracalnych), który daje zniekształcone, ale czasem interesujące rezultaty kolorystyczne.

Bardziej ambitni entuzjaści podejmują próby odtworzenia procesu K-14 lub opracowania nowych metod chemicznych, które mogłyby przywrócić kolory Kodachrome. Chociaż są to głównie eksperymenty na małą skalę, pokazują one głębokie przywiązanie i nostalgię, jaką wielu fotografów wciąż czuje do tego legendarnego filmu.

W ostatnich latach obserwujemy również szerszy trend powrotu do fotografii analogowej wśród młodszych pokoleń, które dorastały już w erze cyfrowej. Chociaż sam Kodachrome nie jest już dostępny, inne filmy kolorowe przeżywają renesans, a firmy takie jak Kodak Alaris i Fujifilm kontynuują produkcję tradycyjnych materiałów fotograficznych.

Digitalizacja i próby zachowania archiwów Kodachrome

Wraz z zakończeniem możliwości wywoływania Kodachrome, coraz większego znaczenia nabiera digitalizacja istniejących archiwów. Miliony slajdów Kodachrome znajdują się w prywatnych kolekcjach, muzeach, bibliotekach i archiwach na całym świecie. Wiele z tych zdjęć ma ogromną wartość historyczną, kulturową i osobistą.

Profesjonalna digitalizacja Kodachrome stawia jednak szczególne wyzwania. Ze względu na wysoką gęstość detali i szeroki zakres dynamiczny tego filmu, skanery muszą mieć bardzo wysoką rozdzielczość i dokładność kolorów, aby wiernie odtworzyć charakterystyczny wygląd oryginalnych slajdów.

Instytucje takie jak Library of Congress, National Geographic Society czy George Eastman House inwestują znaczące środki w digitalizację swoich kolekcji Kodachrome. Dzięki temu cyfrowe kopie tych historycznych obrazów stają się dostępne dla badaczy i szerokiej publiczności.

Równocześnie, wiele firm oferuje usługi digitalizacji dla posiadaczy prywatnych kolekcji Kodachrome. Rodzinne slajdy, często przechowywane w pudełkach na strychach i w piwnicach, mogą być w ten sposób zachowane i udostępnione przyszłym pokoleniom.

Upadek i transformacja Kodaka

Historia Kodachrome jest nierozerwalnie związana z historią samej firmy Kodak. Przez większość XX wieku Eastman Kodak Company była gigantem przemysłu fotograficznego, jedną z najbardziej rozpoznawalnych amerykańskich marek i symbolem technologicznej innowacji.

Jednak ta sama firma, która zrewolucjonizowała fotografię kolorową poprzez Kodachrome, nie zdołała w pełni przystosować się do rewolucji cyfrowej. Mimo że Kodak był pionierem w rozwoju technologii cyfrowej (pierwszy prototyp aparatu cyfrowego został zbudowany przez inżyniera Kodaka Stevena Sassona w 1975 roku), firma zbyt długo trzymała się swojego tradycyjnego modelu biznesowego opartego na sprzedaży filmu i chemikaliów.

Zakończenie produkcji Kodachrome w 2009 roku było symbolicznym momentem w trwającym procesie transformacji i kurczenia się firmy. Trzy lata później, w styczniu 2012 roku, Kodak złożył wniosek o ochronę przed wierzycielami zgodnie z rozdziałem 11 amerykańskiego prawa upadłościowego. Firma, która kiedyś zatrudniała ponad 145 000 pracowników, została zrestrukturyzowana i znacznie zmniejszona.

Dzisiaj Kodak istnieje jako znacznie mniejsza firma, skupiająca się na technologiach druku, specjalistycznych chemikaliach i wybranych rynkach niszowych. Marka Kodak Film jest licencjonowana przez Kodak Alaris, oddzielną firmę, która nadal produkuje niektóre tradycyjne filmy.

Refleksje końcowe – co zostaje po Kodachrome

Kiedy ostatni wyprodukowany film Kodachrome został wywołany w Dwayne’s Photo w Kansas 30 grudnia 2010 roku, zakończył się pewien rozdział w historii fotografii. Film, który przez 75 lat definiował naszą wizualną pamięć, stał się relikt

Kodachrome pozostaje przykładem produktu, który przekroczył granice swojej funkcjonalności i stał się prawdziwą ikoną kulturową. Podobnie jak winylowe płyty w muzyce czy mechaniczne zegarki w mierzeniu czasu, Kodachrome reprezentuje rzemiosło, jakość i estetykę, które przetrwały mimo technologicznej obsolekcji.

Miliony obrazów wykonanych na Kodachrome – od ikonicznych fotografii w National Geographic po anonimowe slajdy rodzinne – tworzą bogaty wizualny zapis XX wieku o charakterystycznych, rozpoznawalnych kolorach. Te obrazy, czy to w oryginalnej formie przezroczy, czy jako cyfrowe skany, pozostają żywym dziedzictwem filmu, który zmienił sposób, w jaki widzimy świat.

Jak napisał Paul Simon w swojej piosence: „Kodachrome… Sprawiasz, że myślisz, że wszystkie światy to słoneczny dzień”. Może właśnie taka była największa wartość tego legendarnego filmu – zdolność do pokazywania świata nie tylko takim, jakim był, ale takim, jakim chcielibyśmy go pamiętać: jaśniejszym, bardziej kolorowym, pełnym życia.